ΕΚΘΕΤΑ ΝΕΟΓΕΝΝΗΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΕΓΚΛΗΜΑ.

Εγκυκλοπαίδεια “Ελευθερουδάκη” λήμμα “Εκθεσις, αρχαίος ιδιωτικός βίος”

“Η έκθεσις βρέφους απετέλει κοινωνικόν θεσμόν παρά τοις αρχαίοις. Ο πατήρ. ο αρχηγός της οικογενείας, έχων δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των μελών αυτής, απεφάσιζε περί της τύχης του νεογνού. (α)

Εις τους προϊστορικούς ήδη χρόνους θεοί και ημίθεοι, μόλις γεννηθέντες, είχον εκτεθεί ή απορριφθεί υπό του πατρός: Ο Ζεύς, ο Ήφαιστος, ο Διόνυσος, ο Περσεύς, ο Ασκληπιός, ο Τήλεφος, η Αταλάντη, οι Αμφίων και Ζήθος. Θέματα δε τραγωδιών εγένοντο αι περιπέτειαι των εκθέτων Οιδίποδος και Ίωνος.

Οι νόμοι δεν απηγόρευον την παιδοκτονίαν, πολλάκις δε και επέβαλλον αυτήν.  Εν Σπάρτη, αν το βρέφος εκρίνετο υπό των γερόντων της φυλής ως ασθενικόν, ερρίπτετο εις τους Αποθέτας. (1) Εν Αθήναις, το νεογνόν απετίθετο προ των ποδών του πατρός, αν δε ούτος το ανελάμβανεν εις τας αγκάλας του, τούτο εσήμαινεν ότι το ανεγνώριζεν ως τέκνον του και ήθελε να το αναθρέψη, άλλως το βρέφος εξετίθετο, συνήθως εντός χύτρας, εις τους δρόμους ή εις έρημον τόπον, φέρον ενίοτε διακριτικόν τι σπάργανον ή σημείον δια μέλλουσαν τυχόν αναγνώρισιν. (2)

Η πτωχεία του εδάφους και ο θεσμός της δουλείας αφ’ ετέρου, ο επιτρέπων την άμεσον και ολιγοδάπανον εξεύρεσιν εφήβων και ησκημένων εργατών συνετέλουν ώστε να θεωρείται πολυδάπανον βάρος η επί μακρά έτη ανατροφή και μόρφωσις υπερμέτρου αριθμού ελευθέρων πολιτών. 

Άφευκτος θάνατος ήτο η μοίρα των ούτως εκτεθειμένων βρεφών, σπανίως δε αναφέρεται η περισυλλογή εκθέτου υπό πλουσίου τινός σκοπεύοντος να το αναθρέψει ως μέλλοντα δούλον και σπανιότερον να το υιοθετήσει.

Μοναδικόν παράδειγμα ελληνικής πολιτείας απαγορευσάσης δια νόμου την έκθεσιν παιδίων αναφέρει ο Αιλιανός (Ποικ. Ιστ. Β, 7) τας Θήβας, ιστορείται δε ότι βραδύτερον, περί το 185 π.Χ., Φίλιππος Ε’ ο Μακεδών εθέσπισεν όπως πάντες οι υπήκοοι αυτού παιδοποιώσι και ανατρέφωσι τα τέκνα των. (3)

Εν Ρώμη θεμιτή επίσης, υπό τινάς περιορισμούς, εθεωρείτο η υπό του πατρός έκθεσις των ιδίων τέκνων, (4) πρώτος δε ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος το 305, υπό την επίδρασιν των χριστιανικών διδαγμάτων, διέταξε την εκ του δημοσίου θησαυρού παροχήν τροφών και ενδυμάτων εις τους απόρους γονείς όπως μη εκθέτωσιν τα γεννώμενα τέκνα των. Αλλά ταχέως η μεγάλη αύτη δια το κράτος δαπάνη επήνεγκε την κατάργησιν του μέτρου, επετράπη δε αντιθέτως (329) η εκποίησις των αρτιγεννήτων βρεφών, εν περιπτώσει άκρας ενδείας των γονέων, και μόλις το 374 απηγορεύθη επί ποινή θανάτου η έκθεσις τέκνου,  ήν διάταξιν περιέλαβε και ο Ιουστινιανός εν τη υπ’ αριθ. 153 Νεαρά.” (5)

----------------------------------

The History of the Decline and Fall of the Roman Empire E. Gibbon: βιβλίο 5, Τόμοι 1-8 Μετάφραση δική μου.

Σελ. 267

“Αλλά η έκθεση [εγκατάλειψη] των βρεφών ήταν η κυρίαρχη και επίμονη διαστροφή της αρχαιότητας: Καμιά φορά απαγορεύονταν, συχνά επιτρέπονταν και σχεδόν πάντα ασκούνταν ατιμώρητα [ακόμα] και από τα έθνη που ποτέ δεν υιοθέτησαν τις Ρωμαϊκές ιδέες περί [απόλυτης] πατρικής εξουσίας. (*) Και οι δραματικοί ποιητές που απευθύνονται στα ανθρώπινα αισθήματα [επί λέξει: στην ανθρώπινη καρδιά] περιγράφουν με αδιαφορία ένα δημοφιλές έθιμο που απαλύνονταν από κίνητρα οικονομίας και συμπόνιας. Αν ο πατέρας μπορούσε να υποτάξει τα [πατρικά] αισθήματά του, μπορούσε να αποφύγει, αν όχι την απαγόρευση, αλλά πάντως την τιμωρία των νόμων. Και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν βαμμένη με το αίμα των βρεφών, μέχρι που τέτοιοι φόνοι περιλήφθηκαν από τον Βαλεντινιανό και τους άλλους [χριστιανούς] αυτοκράτορες στο πνεύμα και το γράμμα του Κορνήλιου Νόμου.”

 (*) Το νόημα της φράσης είναι πως η έκθεση βρεφών επιτρέπονταν ακόμα και στα έθνη όπου ο πατέρας ΔΕΝ είχε απόλυτη εξουσία ζωής και θανάτου στα μέλη της οικογένειας, όπως στην Ρώμη.  Με άλλα λόγια σε έθνη πιο πολιτισμένα από τους Ρωμαίους...
--------------------------------------------

Σημειώσεις και σχόλια από τον Δ. Σκουρτέλη.

Σε μια εποχή που η παραγωγή βασίζονταν στα ανθρώπινα χέρια, και η απόκτηση εργατικού δυναμικού (=δούλων) ήταν η κύρια φροντίδα της κοινωνίας, οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι πέταγαν τα ανεπιθύμητα παιδιά τους στον δρόμο, με την κάλυψη του Νόμου και της θρησκείας τους. Ήταν δε τόσο υποκριτές, που αντί να σκοτώσουν, "εναπέθεταν" τα νεογέννητα μέσα σε τσουκάλια και τα άφηναν στην μοίρα τους. Έτσι, βασισμένοι στην πιθανότητα πως κάποιος θα τα μαζέψει, νόμιζαν πως απαλλάσσονταν από το φριχτό έγκλημα της παιδοκτονίας. Δημιούργησαν μάλιστα και ένα σωρό μύθους όπου τα έκθετα βρέφη επιζούσαν και γίνονταν ακόμα και ...βασιλιάδες. Ρώμος και Ρωμύλος, Οιδίποδας, Περσέας.

Το θέμα είναι πως διδάσκουμε αυτές τις ιστορίες χωρίς να δίνουμε σημασία στην ηθική και κοινωνική διάσταση που έχουν. Η παιδοκτονία μέσω της "εναπόθεσης" περνάει απαρατήρητη…

(α)

 "Ο Νόμος περί των ακρίτων αναφέρεται ως εξής από τον Σέξτο Εμπειρικό:

<<Ο Σόλων έγραψε τον νόμο περί των ακρίτων για τους Αθηναίους με τον οποίο επέτρεπε στον καθένα να σκοτώνει το παιδί του>> ενώ ο Ερμογένης αναφέρεται σε αυτόν [τον νόμο] σαν μέρος ιατροδικαστικής έρευνας <<όπως κάποιος μπροστά στην μητέρα σκότωσε τον γιο του σύμφωνα με τον νόμο κατά των ακρίτων>> Αυτά τα στοιχεία προέρχονται από πηγές οχτώ αιώνες μεταγενέστερους του Σόλωνα, και άλλη αναφορά τέτοιου νόμου δεν διατηρήθηκε από την αρχαιότητα"

(από εδώ: )

Και όμως, υπάρχει αναφορά και στον Λιβάνιο, όπως βλέπετε…

(1) 

Εδώ είναι το κείμενο του Πλούταρχου που λέει πως τα παιδιά ΔΕΝ τα έριχναν στον Καιάδα αλλά σε άλλο βάραθρο που το έλεγαν "Αποθέτες" Επίσης εδώ φαίνεται και η έννοια του "τρέφειν" ένα παιδί, που το αντίθετό του είναι να το πετάς, κυριολεκτικά.

Βίος Λυκούργου, 16: " Τὸ δὲ γεννηθὲν οὐκ ἦν κύριος ὁ γεννήσας τρέφειν, ἀλλ' ἔφερε λαβὼν εἰς τόπον τινὰ λέσχην καλούμενον, ἐν ᾧ καθήμενοι τῶν φυλετῶν οἱ πρεσβύτατοι καταμαθόντες τὸ παιδάριον, εἰ μὲν εὐπαγὲς εἴη καὶ ῥωμαλέον, τρέφειν ἐκέλευον, κλῆρον αὐτῷ τῶν ἐνακισχιλίων προσνείμαντες· εἰ δ' ἀγεννὲς καὶ ἄμορφον, ἀπέπεμπον εἰς τὰς λεγομένας Ἀποθέτας, παρὰ Ταΰγετον βαραθρώδη τόπον, ὡς οὔτε αὐτῷ ζῆν ἄμεινον ὂν οὔτε τῇ πόλει τὸ μὴ καλῶς εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς πρὸς εὐεξίαν καὶ ῥώμην πεφυκός"

(2)

Λεξικό Σούδας

(3)

Ο Πολύβιος να μας εξηγεί τι δημογραφικό χάλι ήταν η Ελλάδα ακόμα και πριν έρθουν οι Ρωμαίοι, λόγω της μη ανατροφής των παιδιών που γεννιόταν . Φανταστείτε τι απόμεινε μετά, με τις απώλειες της Ρωμαϊκής κατάκτησης και την μαζική μεταφορά Ελλήνων δούλων στη Ρώμη... Είπαμε, για όλα φταίνε οι Χριστιανοί που εξόντωναν τους Έλληνες κατά εκατομμύρια (τι λέω, κατά εκατοντάδες εκατομμύρια...)

"Έπεσε στον καιρό μας σε όλη την Ελλάδα υπογεννητικότητα και μείωση του πληθυσμού, και έτσι ερημώθηκαν οι πόλεις και μειώθηκε η παραγωγή, αν και δεν υπήρχαν ούτε συνεχείς πόλεμοι ούτε επιδημίες [....] Γιατί οι άνθρωποι είχαν ξεπέσει σε αλαζονεία και απληστία και τεμπελιά, και ούτε να παντρευτούν δεν ήθελαν, και αν παντρευόντουσαν δεν κράταγαν παρά ένα ή δύο από τα παιδιά που γεννιόταν (σαφής μαρτυρία για την έκθεση νεογέννητων, που ήταν νόμιμη τότε) για να τα αφήσουν πλούσια και να τα αναθρέψουν πλουσιοπάροχα, και έτσι αυξήθηκε το κακό γρήγορα. Γιατί αν υπάρχουν μόνο ένα ή δυο παιδιά και το ένα το πάρει ο πόλεμος και το άλλο μια τυχαία αρρώστια, είναι προφανές πως τα σπίτια ερημώνουν...""...ο τυχόν άνθρωπος μπορεί να πει πως να απαλλαχτούμε από αυτό το κακό: (την υπογεννητικότητα) Ή από μόνοι μας, αλλάζοντας συμπεριφορά, και αν δεν γίνει αυτό ΤΟΤΕ ΝΑ ΓΡΑΦΤΟΥΝ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΝΑ ΥΠΟΧΡΕΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΟΥ ΓΕΝΝΙΟΥΝΤΑΙ..."

Αρχαία Ελλάδα: Κοιτάχτε την κατά πρόσωπο. Θα το συνηθίσετε.

"ὁ γὰρ τυχὼν τῶν ἀνθρώπων ἐρεῖ διότι μάλιστα μὲν αὐτοὶ δι' αὑτῶν, μεταθέμενοι τὸν ζῆλον, εἰ δὲ μή, νόμους γράψαντες, ἵνα τρέφηται τὰ γινόμενα." Να και το κείμενο του Αιλιανού: "Υπάρχει νόμος στην Θήβα πολύ σωστός και φιλάνθρωπος μάλιστα..." Πράγμα που σημαίνει πως στην υπόλοιπη Ελλάδα - για να μην πούμε σε όλη την Αυτοκρατορία - δεν υπήρχε τέτοιος νόμος,

(4) 

Αξιοσημείωτο γεγονός, η εκτροφή όλων των τριδύμων -πράγμα που έγινε κατ΄εξαίρεση, γιατί θεωρήθηκε καλό σημάδι... Χελλενορωμαϊκός πολιτισμός:

"Σε κάποιον Ρωμαίο Οράτιο και σε κάποιον Αλβανό (από την πόλη Άλβα) Κοράτιο τον ίδιο χρόνο εμπιστεύτηκε τις δίδυμες θυγατέρες του ο Αλβανός Σικίνιος. Αφού εγκυμόνησαν ταυτόχρονα, κάνουν σαν πρωτότοκα αγόρια τρίδυμα. Αυτά, οι γονείς τους, πιστεύοντας πως είναι καλό σημάδι για την πόλη και την οικογένειά τους, τα κρατάνε όλα και τα εκτρέφουν μέχρι την ενηλικίωση..."

Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, "Ρωμαϊκή αρχαιολογία Γ, ΙΓ, [4] Ὁρατίῳ γάρ τινι Ῥωμαίῳ καὶ Κορατίῳ τὸ γένος Ἀλβανῷ κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον ἐνεγγύησε θυγατέρας διδύμους Σικίνιος Ἀλβανός. τούτοις ἀμφοτέροις αἱ γυναῖκες ἐγκύμονες ἅμα γενόμεναι, τὰς πρωτοτόκους ἐκφέρουσι γονὰς ἄρρενα βρέφη τρίδυμα, καὶ αὐτὰ ἃ οἱ γεινάμενοι πρὸς οἰωνοῦ λαβόντες ἀγαθοῦ καὶ πόλει καὶ οἴκῳ τῷ σφετέρῳ τρέφουσιν ἅπαντα καὶ τελειοῦσιν·

(5) 

Οι Πλάτων και Αριστοτέλης φαίνεται να διατάζουν την έκθεση των βρεφών αλλά στην ουσία προσπαθούν να την περιορίσουν, ο μέν Πλάτων στα παιδιά των "φαύλων" ενώ ο Αριστοτέλης στα άρρωστα, προκρίνοντας όμως την άμβλωση ως μέσο ελέγχου γεννήσεων. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά (Βιβλ. 7, 1335b, 20) λέει πως είναι υπέρ της εγκατάλειψης ("αποθέσεως") των ανώμαλων ("πεπηρωμένων") νεογνών, αλλά γενικά είναι εναντίον της εγκατάλειψης υγειών νεογνών γιατί είναι ανήθικο. Πιστεύει όμως πως πρέπει να υπάρχει όριο στις γεννήσεις, και σαν μέσο ελέγχου τους, προκρίνει την άμβλωση.

"περὶ δὲ ἀποθέσεως καὶ τροφῆς τῶν γιγνομένων ἔστω νόμος μηδὲν πεπηρωμένον τρέφειν, διὰ δὲ πλῆθος τέκνων ἡ τάξις τῶν ἐθῶν κωλύῃ μηθὲν ἀποτίθεσθαι τῶν γιγνομένων· ὁρισθῆναι δὲ δεῖ τῆς τεκνοποιίας τὸ πλῆθος, ἐὰν δέ τισι γίγνηται παρὰ ταῦτα συνδυασθέντων, πρὶν αἴσθησιν ἐγγενέσθαι καὶ ζωὴν ἐμποιεῖσθαι δεῖ τὴν ἄμβλωσιν"

-----------------------------------------

Πλάτων, Πολιτεία, Ε, 459 d-e: "Σκοτώστε τα παιδιά των κακών"

"Οι άριστοι να ζευγαρώνουν με τις άριστες κατά πλειοψηφία [σημείωση μεταφραστή: ε, που και που ο άριστος μπορεί να κουτουπώνει και καμιά κακιά, για αλλαγή...] ενώ αντίθετα οι κακοί να ζευγαρώνουν με τις κακές και τα παιδιά των μέν να τα ανατρέφουμε, των δε όχι."

(τοὺς ἀρίστους ταῖς ἀρίσταις συγγίγνεσθαι ὡς πλειστάκις, τοὺς δὲ φαυλοτάτους ταῖς φαυλοτάταις τοὐναντίον, καὶ τῶν μὲν τὰ ἔκγονα τρέφειν, τῶν δὲ μή)

=-===============================

Στην Ρώμη η έκθεση των νεογέννητων γίνονταν και για λόγους πένθους ακόμα: Πολλοί Ρωμαίοι πέταξαν έξω από το σπίτι τους τα νεογέννητα όταν έμαθαν πως πέθανε ο δημοφιλής Γερμανικός, ο πατέρας του Γάιου Καλιγούλα. (Σουετώνιος, βίοι δώδεκα Καισάρων, Καλιγούλας, 5.)

Εγκατάλειψη νεογέννητων στην αρχαία Ελλάδα.

Ένα πρόβλημα που “έχει συχνά αντιμετωπιστεί”.

[65] L   Πλίνιος προς Αυτοκράτορα Τραϊανό

"Κύριε, το πρόβλημα του νομικού καθεστώτος και του κόστους συντήρησης των παιδιών που εκτέθηκαν [εγκαταλείφθηκαν] κατά την γέννηση και μετά ανατράφηκαν από άλλους είναι τόσο σημαντικό που επηρεάζει ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ.

Ακούγοντας τα διατάγματα των προηγούμενων Αυτοκρατόρων επί του θέματος, και βρίσκοντας πως γενικός κανόνας, ή ειδικός για την Βιθυνία δεν υπάρχει, σκέφτηκα πως όφειλα να σε συμβουλευθώ για την διαδικασία που επιθυμείς να ακολουθηθεί.

[---------------] Μου διάβασαν ένα διάταγμα που λεγεται πως εξέδωσε ο Αύγουστος που αφορά τα ΑΔΑΝΑ,  γράμματα του Βεσπασιανού προς τους ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΟΥΣ και του Τίτου στους ίδιους και τους ΑΧΑΙΟΥΣ, και του Δομιτιανού στους ανθύπατους [ονόματα] και πάλι στον λαό της ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΑΣ [-----------------]"

----------------------------

[66] L   Τραϊανός στον Πλίνιο

"Το ζήτημα που θέτεις σχετικά με όσους γεννήθηκαν ελεύθεροι και εγκαταλείφθηκαν από τους γονείς τους και στην συνέχεια ανατράφηκαν από άλλους περιερχόμενοι σε καθεστώς δουλείας, είχε ΣΥΧΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΤΕΊ, αλλά δεν βρίσκω στα αρχεία των προκατόχων μου κάποιον γενικό κανόνα για όλες τις επαρχίες.

Σίγουρα ο Δομιτιανός έγραψε στους [ονόματα] πράγμα που ίσως όφειλαν να θεωρηθούν [νομικά] προηγούμενα, αλλά αυτά τα γράμματα δεν καλύπτουν την Βιθυνία.

Συνεπώς, δεν πιστεύω πως αυτοί που μπορούν να αποδείξουν το δικαίωμά τους να είναι ελεύθεροι μπορεί να μην έχουν δικαίωμα σε αυτή τους την διεκδίκηση, αλλά δεν πιστεύω πως πρέπει να αγοράσουν την ελευθερία τους πληρώνοντας τα έξοδα της ανατροφής τους."

(εδώ)
------------------------------------------

Ενδεικτική βιβλιογραφία:
"Τα βρέφη στην Κλασσική Αθήνα"
 "Childbirth Votives and Rituals in Ancient Greece"
"Not Worth the Rearing": The Causes of Infant Exposure in Ancient Greece"
Και όσα κείμενα αναφέραμε παραπάνω.