Η Επίδραση της Δουλείας στον αρχαίο κόσμο.

Χιλιάδες σελίδες γράφονται κάθε χρόνο για την αρχαιότητα, και εκατομμύρια φορές αναπαράγονται στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Και όμως. είναι ελάχιστες οι αναφορές στην Δουλεία, αν και οι δούλοι ήταν η κινητήρια δύναμη της Οικονομίας στην αρχαιότητα. Είναι σα να μιλάμε για την σύγχρονη εποχή χωρίς να κάνουμε αναφορά στην Βιομηχανία. Αυτό οφείλεται στην ρομαντική αντίληψη που έχουμε για την αρχαία εποχή, που την θέλει απαλλαγμένη από κάθε κακό -όλα τα κακά τα έφερε ο Χριστιανισμός, αλλά και σε πονηρές σκοπιμότητες. 

Δεν θα μιλήσουμε για την δουλεία με ηθικό σκεπτικό, δεν θα χύσουμε δάκρυα γι αυτήν. Θα την αναλύσουμε από καθαρά πρακτική άποψη, και θα δούμε πώς επηρέασε όλους τους τομείς της αρχαίας κοινωνίας, την Πολιτική, την Σκέψη και την Επιστήμη ειδικά όσα θεωρούμε σήμερα κληρονομιά της.

Προϊστορία:

Οι πρωτόγονες φυλές πάντα πολεμούσαν μεταξύ τους. Οι νικημένοι που αιχμαλωτίζονταν, ή θυσιάζονταν στους θεούς (αυτό συνέχισε μέχρι το τέλος της αρχαιότητας) ή απλά θανατώνονταν, συνήθως με βασανιστήρια, ή γίνονταν πλήρη μέλη της Φυλής, όσο περίεργο κι αν μας φαίνεται. Το είδαμε αυτό στους ιστορικούς χρόνους με αιχμαλωτισμένους Λευκούς που γίνονταν μέλη Ινδιάνικων φυλών, αλλά και στα μεθεόρτια του Τρωικού πολέμου, όπου Τρώες σαν τον Έλενο έγιναν μέχρι και βασιλιάδες στην Ελλάδα.

Πρώτο στάδιο της Δουλείας: 

Πατριαρχική ή Οικογενειακή δουλεία.

Αυτό είναι το αμέσως επόμενο στάδιο της κατάστασης που μόλις περιγράψαμε. Οι αιχμάλωτοι πολέμου γίνονταν πλέον δούλοι. Είναι ελάχιστοι, εργάζονται και ζουν μαζί με την οικογένεια του αφέντη, ο ρόλος τους στην οικονομία είναι βοηθητικός, και η θέση τους αρκετά αξιοπρεπής. Ο αφέντης τους πεντακάθαρα εργάζεται κ αυτός πλάι τους και είναι μάλιστα υπερήφανος για όσα κάνει με την χειρωνακτική του εργασία. (πχ, το κρεβάτι του Οδυσσέα) Αυτήν την κατάσταση την βλέπουμε καθαρά στα Ομηρικά Έπη.

Δεύτερο στάδιο της Δουλείας. 

Η Βιοτεχνική Δουλεία και η Μεγάλη Δουλοκτησία.

Οι αδιάκοποι πόλεμοι, η βελτίωση τακτικών και εξοπλισμού και ο αποικισμός έφεραν μεγάλη αύξηση στον αριθμό των δούλων που αποκτούνταν με τον πόλεμο. Σε περιπτώσεις όπως στην Θεσσαλία και την Σπάρτη αυτό οδήγησε στην υποδούλωση ολόκληρων Φυλών, που πλέον εργάζονταν ως υποτελείς (Είλωτες, Πενέστες) Η κυριαρχία πάνω σε αυτούς είναι συλλογική, όπως και η εκμετάλλευση των δούλων που εργάζονταν στα μεταλλεία ασημιού του Λαυρίου. 

Αυτά όμως είναι εξαίρεση. Γεννιούνται, κυρίως, μικρές βιοτεχνίες, με περίπου μια δεκάδα δούλους, ή ανάλογης δυναμικότητας αγροτικές εκμεταλλεύσεις.  Δημιουργείται έτσι μια κυρίαρχη ομάδα μέσων εύπορων πολιτών που σιγά - σιγά επιβάλλουν και την πολιτική τους κυριαρχία μέσω του συστήματος της Δημοκρατίας, που όπως βλέπουμε στηρίχτηκε πάνω στην εκμετάλλευση των δούλων, αλλά και στην “πολεμική αρετή” των ιδιοκτητών τους, μια που κύρια πηγή απόκτησης δούλων ήταν ο πόλεμος και η πειρατεία, η οποία, αν εξασκούνταν εις βάρος εχθρικών πόλεων ήταν νόμιμη… Η ίδια η ύπαρξη της “Πόλης Κράτος” βασίζονταν στην μεσαία δουλοκτησία. Ήταν η μεγαλύτερη ανάγκη απόκτησης δούλων που οδήγησε τις μικρές αγροτικές κοινότητες - Φυλές να συνενωθούν σε πόλεις, με μεγαλύτερη στρατιωτική ισχύ. (ή η ανάγκη άμυνας σε ανάλογες επιθέσεις, εννοείται) Άλλη πηγή της δουλείας ήταν η υποδούλωση για χρέη, πράγμα όμως που συχνά δημιουργούσε πολιτικές αναταραχές.

Αυτοί οι πολίτες, οι “Δημοκρατικοί” βρίσκονταν σε διαρκή διαμάχη με τους “Αριστοκρατικούς” που εκπροσωπούσαν τους μεγαλύτερους δουλοκτήτες  και που απαιτούσαν συγκεντρωτική διακυβέρνηση. Αυτή τάξη των μεγάλων δουλοκτητών αυξάνονταν ολοένα μια που οι πόλεμοι γίνονταν πλέον διεθνείς και επεκτείνονταν γεωγραφικά και γίνονταν πια επαγγελματική υπόθεση. Οι δούλοι πλέον στην πλειοψηφία τους δεν είναι ντόπιοι, εισάγονται μαζικά και αποτελούν πια την τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού. Οι μέσης ευμάρειας πολίτες με την μικρή παραγωγή τους δεν μπορούν πια να συναγωνιστούν τους μεγάλους δουλοκτήτες, και εξαθλιώνονται. Τυπικό παράδειγμα ο άνεργος όχλος της Ρώμης που ζούσε πλέον με κρατική υποστήριξη, ή οι πολίτες της Αθήνας που ήταν όλοι χρεωμένοι στον Ηρώδη τον Αττικό που μάταια προσπάθησαν να υπονομεύσουν με διάφορες κατηγορίες. Όλα αυτά οδηγούν στην επικράτηση των Ολιγαρχικών και στην συνέχεια  σε απολυταρχικά θεοκρατικά καθεστώτα (Ελληνιστικά βασίλεια, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία)

Όπως είπαμε, κύρια πηγή απόκτησης δούλων ήταν ο πόλεμος. Η αναπαραγωγή “οικόσιτων” δούλων δεν συνέφερε, γιατί ο άνθρωπος πρέπει να εκτραφεί για πολλά χρόνια μέχρι να γίνει παραγωγικός. Συνεπώς η γέννηση δούλων ήταν ασύμφορη και σπάνια οι αφέντες κρατούσαν αυτά τα παιδιά, μια που, αν και η έκτρωση ήταν παράνομη, αντίθετα, η εγκατάλειψη (“Έκθεση”) νεογέννητων ήταν απόλυτα νόμιμη. 
Ο πόλεμος όμως, η κύρια παραγωγική πηγή της αρχαιότητας, απαιτεί συνεχή επέκταση. Έτσι, δημιουργούνται αρχικά ομοσπονδίες πόλεων, και μετά τεράστιες κατακτητικές Αυτοκρατορίες, η οικονομία των οποίων βασίζονταν στην συνεχή εισροή δούλων.  Θετική πλευρά όμως ήταν ανάπτυξη του Διεθνούς Εμπορίου και οι αναπόφευκτες πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ απομακρυσμένων περιοχών της Ευρασίας, που πλάταιναν το μυαλό των ανθρώπων.

Η “απελευθέρωση” από την εργασία μεγάλης ομάδας ελευθέρων πολιτών, οδήγησε στην ανάπτυξη της Σκέψης, της Έρευνας και της Τέχνης. Η αρχαιότητα στον τομέα αυτό μας έδωσε ανυπέρβλητα έργα. Αλλά η Δουλεία, αν ήταν η γενεσιουργός αιτία αυτής της πνευματικής ανάπτυξης, ήταν και η τροχοπέδη της.

Ο δουλοκτήτης εξελίχθηκε σε κάποιον που απεχθάνονταν κάθε σωματική εργασία. Αυτό εμπόδισε τόσο τον πειραματισμό, όσο και την πρακτική εφαρμογή μιας σειράς εφευρέσεων που οι αρχαίοι σοφοί είχαν κάνει. Η εργασία των δούλων ήταν προτιμότερη από κάθε βιομηχανική επανάσταση. Κανείς δεν ενδιαφέρονταν για πιο γρήγορη και πιο αποτελεσματική παραγωγή. Άλλωστε, αν ποτέ  ήθελε μεγαλύτερη ταχύτητα ή αποτελεσματικότητα, δεν είχε παρά να αυξήσει τον αριθμό των δούλων του, οι οποίοι αντίθετα θα έμεναν άπραγοι αν εφαρμόζονταν κάποια μηχανική υποστήριξη της παραγωγής. Από την άλλη, οι επενδύσεις των τεράστιων κερδών των επεκτατικών πολέμων και του εμπορίου, δεν γίνονταν στην βελτίωση της παραγωγής αλλά σε έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής, αλλά και στον έξαλλο και υπερβολικά δαπανηρό τρόπο ζωής των δουλοκτητών. 

Όλοι μιλάνε για την “Βιομηχανική Επανάσταση” που δεν έγινε στην αρχαιότητα, αλλά και πάλι, προτιμούν να αποδίδουν την αποτυχία της στον Χριστιανισμό, ο οποίος όμως επικράτησε αιώνες μετά την εποχή των μεγάλων εφευρετών της αρχαιότητας.

Η ίδια η Σκέψη, είχε αποκοπεί από την Φύση, και πλανιόταν σε κόσμους ιδεατούς, ακόμα και όσον αφορά τους περίφημους “υλιστές” φιλόσοφους της αρχαιότητας, ενώ η θρησκεία καθαγίαζε με κάθε τρόπο τον θεσμό της Δουλείας.

Η παρακμή

Επαναστάσεις Δούλων γίνονταν αλλά όπως φάνηκε δεν μπορούσαν να πετύχουν, γιατί οι δούλοι ήταν εθνικά διαφοροποιημένοι, αλλά και γιατί ό ίδιος ο θεσμός της Δουλείας είχε διαβαθμίσεις Πολλοί δούλοι “απελευθερώνονταν” (στην ουσία παρέμεναν υποτελείς στους πρώην αφέντες τους) και είχαν μια πολύ καλύτερη ζωή. Άλλοι είχαν την δυνατότητα να στήνουν δικές τους δουλειές, άλλοι είχαν μια  καλή θέση στο νοικοκυριό του αφεντικού κλπ. Έτσι, δεν μπορούσε να υπάρχει ενότητα στο κίνημα των Δούλων και κύρια, δεν είχαν κάποια εναλλακτική πρόταση στην κατάστασή τους. Η οριστική κατάργηση της Δουλείας δεν μπορούσε καν να υπάρξει στα μυαλά των ανθρώπων της εποχής. Σημειώνουμε πως ο θεσμός αυτός καταργήθηκε μόλις τον 19ο αιώνα μ. Χ. στην Δύση. 

Οι λόγοι της παρακμής της δουλοκτησίας ήταν άλλοι. Μια που η δουλοκτητική οικονομία βασίζονταν στην συνεχή εισροή δούλων από εχθρικά κράτη ή Φυλές, δεν μπορούσε να αναπτύσσεται επ’ αόριστον, μια που κάποτε θα έρχονταν οι ήττες και η συρρίκνωση. Αυτές οι Αυτοκρατορίες, τότε, κατέρρεαν, γιατί δεν υπήρχαν εσωτερικοί παράγοντες ανάπτυξης, για να αντικατασταθούν από νέες, έως ότου ήρθε ο τελικός κατακερματισμός τους στην Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή ο σταδιακός γεωγραφικός περιορισμός τους επί αιώνες στην Ανατολική. (Βυζάντιο) Έτσι, αν και η Δουλεία δεν καταργήθηκε σαν θεσμός, έπαψε να παίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία. 

Μπορεί να μιλάμε για εξαθλιωμένους Δουλοπάροικους τον Μεσαίωνα, αλλά μην ξεχνάμε πως η θέση τους ήταν απείρως καλύτερη από αυτήν της μεγάλης μάζας των δούλων στην αρχαιότητα. Από την άλλη, άρχιζε σιγά - σιγά, μια τεχνολογική επανάσταση που θα ολοκληρώνονταν πολύ αργότερα, μια που η μεσαιωνική κοινωνία ήταν ακόμα ασφυκτικά δεμένη στην αρχαιότητα. Η μεσαιωνική Εκκλησία, ας πούμε, είχε υιοθετήσει αβασάνιστα όλα τα - λανθασμένα ή μη - επιστημονικά συμπεράσματα των αρχαίων Σοφών, και πολλά στοιχεία από την Φιλοσοφία τους.

Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός έλεγαν πως βασίζονται στην αρχαιότητα, ενώ αγνοούσαν ηθελημένα τα κύρια χαρακτηριστικά της και χρησιμοποιούσαν έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης. Η αρχαιότητα δεν τους ενδιέφερε στην ουσία της, ήταν απλά μια δικαιολογία.

Δημήτρης Σκουρτέλης