Ο Βιτρούβιος και η... μοντέρνα τέχνη!

«Η ζωγραφική, είναι στ’ αλήθεια, η αναπαράσταση ενός πράγματος που υπάρχει στην πραγματικότητα ή που θα μπορούσε να υπάρχει»

«...η νέα μόδα έκανε τους κακούς κριτές της τέχνης να κυριαρχούν πάνω στην πραγματική καλλιτεχνική αξία»

Ο Βιτρούβιος, (80 π.Χ. - 15 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος συγγραφέας, αρχιτέκτονας και μηχανικός. Είναι γνωστός για την πραγματεία του περί αρχιτεκτονικής, έργο που αναφέρεται με τον τίτλο «Δέκα Βιβλία Αρχιτεκτονικής» και αποτελεί το μοναδικό κείμενο αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής που διασώζεται από την κλασική εποχή.

Διαλέγουμε ένα κεφάλαιο του βιβλίου του όπου καταφέρεται εναντίον της «μοντέρνας τέχνης» της εποχής του. Είναι ένα ντοκουμέντο για το πώς αντιλαμβάνονταν στην εποχή του την ζωγραφική οι «εκτός παρεμβολής». Ελάχιστοι από εμάς σήμερα, που θαυμάζουμε τα κόκκινα φόντα της Πομπηίας, θα συμφωνήσουν μαζί του. Που να φανταζόταν, όμως, πως τα πράγματα θα εξελισσόταν στις μέρες μας πέρα από την φαντασία του... Και εμείς, δεν μπορούμε να φανταστούμε τι αξία θα έχει η γνώμη μας για την σύγχρονη τέχνη σε μερικούς αιώνες...

Βιτρούβιος, «Δέκα βιβλία για την αρχιτεκτονική»

βιβλίο 3, κεφάλαιο 5. (αποσπάσματα)

Η παρακμή της τοιχογραφίας.

Για τα άλλα δωμάτια (προηγουμένως μίλαγε για τις τραπεζαρίες, όπου έκρινε πως κάθε ζωγραφική διακόσμηση θα καταστρέφονταν από τους καπνούς) δηλαδή αυτά που θα κατοικούνται την Άνοιξη, το Φθινόπωρο και το Καλοκαίρι, αλλά και τα υπόστεγα και τα περιστύλια, οι αρχαίοι απαιτούσαν αληθινές εικόνες αληθινών πραγμάτων.

Η ζωγραφική, είναι στ’ αλήθεια, η αναπαράσταση ενός πράγματος που υπάρχει στην πραγματικότητα ή που θα μπορούσε να υπάρχει. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος, ένα σπίτι, ένα καράβι, ή οτιδήποτε άλλο από το οποίο μπορούμε να κάνουμε ακριβή και αντιπροσωπευτικά αντίγραφα της δομής του. Συνεπώς, οι αρχαίοι, που πρώτοι εισήγαγαν λείους σουβάδες (σαν επιφάνειες προς διακόσμηση) ξεκίνησαν με το να παριστάνουν διάφορα κομμάτια μάρμαρο σε διάφορες θέσεις, και μετά γείσα, και πέτρες με κίτρινη ώχρα, τοποθετημένες με πολλούς τρόπους.

Κατόπιν, προοδεύοντας, άρχισαν να παριστάνουν σχήματα κτιρίων, κολώνων, και αετωμάτων που προεξείχαν και αλληλοκαλύπτονταν. Στους ανοιχτούς χώρους, όπως τις εξέδρες, ανάλογα με τις διαστάσεις τους, απεικόνισαν σκηνές με τραγικό, κωμικό ή σατυρικό τρόπο. Τους διαδρόμους, εξ αιτίας του μεγάλου μήκους, διακόσμησαν με ποικίλα τοπία, αντιγράφοντας τα γνωρίσματα συγκεκριμένων τοποθεσιών. Στις ζωγραφιές αυτές βλέπουμε λιμάνια, γκρεμούς, παραλίες, στενά, δάση, λόχμες, βουνά, κοπάδια, τσοπάνους.

Σε άλλα μέρη υπάρχουν επίσης εικόνες με μεγαλοπρεπή ρυθμό, με μορφές θεών ή λεπτομερή μυθολογικά επεισόδια, ή με τις μάχες της Τροίας, ή τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, με φόντο διάφορα τοπία, και άλλα θέματα που εικονίστηκαν με τις ίδιες αρχές, από την πραγματικότητα.

Αλλά στις μέρες μας, που κυριαρχεί το κακό γούστο, τα θέματα αυτά, που εμπνέονται από την πραγματικότητα, περιφρονούνται. Τώρα, γίνονται τοιχογραφίες με τερατουργήματα, αντί για πιστευτές απεικονίσεις πραγματικών αντικειμένων.

Για παράδειγμα, καλάμια απεικονίζονται στην θέση των κολώνων, ραβδωτές αποφύσεις με στριφτά φύλλα στη θέση των αετωμάτων, κηροπήγια να στηρίζουν παραστάσεις ιερών, και πάνω από τα αετώματά τους να φυτρώνουν τρυφερά βλαστάρια και κλαδιά, και με ανθρώπινες μορφές να κάθονται ανέμελα από αυτά.  Άλλες φορές τα βλαστάρια έχουν μισές μορφές, άλλες με ανθρώπινα κεφάλια και άλλες με κεφάλια ζώων. Τέτοια πράγματα δεν υπάρχουν, δεν μπορεί να υπάρξουν, και δεν υπήρξαν ποτέ.

Έτσι, είναι η νέα μόδα που έκανε τους κακούς κριτές της τέχνης να κυριαρχούν πάνω στην πραγματική καλλιτεχνική αξία. Γιατί, πως είναι δυνατόν, ένα καλάμι να στηρίζει μια στέγη, ή ένα κηροπήγιο να στηρίζει ένα αέτωμα με όλη του την διακόσμηση, ή ένα τόσο λεπτό και τρυφερό πράγμα σαν ένα βλαστάρι να στηρίζει μια μορφή πάνω, ή ακόμη, πως γίνεται βλαστοί και ρίζες να βγάζουν τώρα μαζί με τα λουλούδια και μισές μορφές;

Και όμως, όταν οι άνθρωποι βλέπουν αυτές τις απάτες, δεν βλέπουν κάτι λάθος σ’ αυτές. Αλλά αντίθετα, γοητεύονται, χωρίς να τους νοιάζει αν αυτά μπορούν να υπάρχουν ή όχι.

Η κρίση τους έχει σκοτιστεί από παρακμιακά κριτήρια, ώστε να μην μπορούν να εγκρίνουν, με πραγματική εξουσία και ως ιδιοκτήτες, αυτό που μπορεί πραγματικά να υπάρχει. Πράγματι, εικόνες που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα δεν όφειλαν να εγκρίνονται, και, ακόμα κι αν είναι τέλειες τεχνικά, δεν νομιμοποιούνται να κρίνονται ως σωστές, αν το θέμα τους στερείται των αρχών της πραγματικότητας, που δεν πρέπει να παραβιάζονται.

(Στη συνέχεια δίνει το παράδειγμα ενός έργου που απορρίφθηκε επειδή παρίστανε ολόκληρα κτίρια να θεμελιώνονται πάνω σε κεραμοσκεπές, το οποίο παραλείπουμε)

Παρ’ ολ’ αυτά, δεν θα ήταν άτοπο να εξηγήσουμε γιατί αυτή η ψεύτικη τέχνη νικά την αλήθεια. Είναι γεγονός πως η καλλιτεχνική ποιότητα, που οι αρχαίοι πετύχαιναν με σκληρούς κόπους και δουλειά, τώρα πετυχαίνεται με την χρήση των χρωμάτων και το εντυπωσιακό θέαμα που δίνουν, και τα έξοδα του ιδιοκτήτη εμποδίζουν τον κόσμο να συλλάβει τις καλλιτεχνικές εκλεπτύνσεις που κάποτε χαρακτήριζαν τα έργα ζωγραφικής.

Για παράδειγμα, ποιος αρχαίος καλλιτέχνης μπορεί να βρεθεί που να χρησιμοποιεί το κόκκινο, παρεκτός ελάχιστα, σα να ήταν φάρμακο; Αλλά σήμερα, είναι κοινή πρακτική να καλύπτονται με κόκκινο ολόκληροι τοίχοι, παντού.

 Έχουμε ακόμα και το Πράσινο του μαλαχίτη, έχουμε την Πορφύρα, έχουμε και το Μπλε της Αρμενίας.

Όταν χρησιμοποιούμε αυτά τα χρώματα, δίνουν μια λαμπερή εντύπωση στο μάτι, ακόμα κι αν έχουν μπει άτεχνα. Είναι και πανάκριβα, και στα συμβόλαια ανάθεσης του έργου, κατ’ εξαίρεση, αγοράζονται από τον ιδιοκτήτη και όχι από τον κατασκευαστή.

Τα πρότυπα που κατηγορεί ο Βιτρούβιος,
διασώζονται μέχρι και στην ύστερη Βυζαντινή τέχνη.
Εδώ, κεφάλια ανδρών μπλέκονται με φυτικά μοτίβα.
Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη.