Επί του Σχεδίου στις εικαστικές τέχνες

 Λυπάμαι Μιχάλη αλλά το κεφάλι του Αδάμ είναι μικρό. 

Του μίκρυνες το ύψος για να αποδώσεις την κλίση, αλλά 

τότε, το σαγόνι έπρεπε να είναι μεγαλύτερο. 

Η κλίση του κεφαλιού δεν αποδόθηκε ως όφειλε. 

Δεν κάνω κριτική ως ανώτερος. 

Επισημαίνω πως το σχέδιο, ακόμα 

και σε έναν γίγαντα σαν τον Μιχάλη, 

δεν τελειοποιείται ποτέ απόλυτα.

Ορολογία:

Όταν εδώ, χρησιμοποιείται η λέξη “σχέδιο”, δεν σημαίνει χάραγμα σχημάτων πάνω σε μια επιφάνεια. Ο όρος χρησιμοποιείται με την έννοια “σχήμα” Δηλαδή, αποκαλώ σχέδιο το σχήμα που έχει μια οποιαδήποτε μορφή σε ένα εικαστικό έργο, ανεξαρτήτως του μέσου με το οποίο είναι φιλοτεχνημένη.

Υλικό:

Και μια που μιλήσαμε για μέσο εκτέλεσης, θα πούμε πως το υλικό με το οποίο φιλοτεχνείται ένα εικαστικό έργο δεν είναι καθόλου άσχετο με την τελική ποιότητα του σχεδίου του. 

Χονδροειδή υλικά, ανώμαλες επιφάνειες ,οδηγούν σε απλοποίηση και εκτράχυνση του σχεδίου. 

Το μέσο και το υπόστρωμα, λοιπόν, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα. 

Αν ο εικαστικός καλλιτέχνης δεν έχει επιλέξει (συνήθως μετά μακρούς πειραματισμούς) το κατάλληλο σε σχέση με τους στόχους και την τεχνοτροπία του μέσο εκτέλεσης του έργου του, το σχέδιο θα υποφέρει.

Τι σχεδιάζουμε;

Σχεδιάζουμε τα πάντα. 

Ακόμα και αφηρημένα σχήματα ή χρώματα έχουν σχέδιο, διότι καταλαμβάνουν ένα χώρο. 

Ο έλεγχος και η ισορροπία του χώρου που καταλαμβάνει ένα έργο τέχνης είναι ο τελικός σκοπός του σχεδίου. 

Ακόμα και αν το έργο αποτελείται από ένα και μόνο ομοειδές χρώμα (...) το σχήμα του πλαισίου του είναι και αυτό σχέδιο!

Βασικές αρχές

Για να σχεδιάσει κανείς πρέπει να γνωρίζει μερικά γεγονότα της φύσης, τους φυσικούς κανόνες που θα του καθορίσουν το σχέδιο. 

Ακόμα και όταν τα υπερβαίνει, πρέπει να γνωρίζει τι είναι αυτό που θα υπερβεί.

1. Υπάρχουν τρεις διαστάσεις. 

Ύψος, πλάτος, βάθος. 

Για όσους τώρα χαμογελούν, ας δουν πόσα έργα νεοφωτίστων (αλλά και... φωτισμένων...) “βγαίνουν” έξω από το τελάρο ή μοιάζουν με μια σφραγιδούλα σε μια γωνιά. 

Ο καλλιτέχνης οφείλει να ελέγχει ακριβέστατα και τον χώρο που θα καταλάβει το θέμα του μέσα στο έργο, αλλά και τον πραγματικό χώρο που αυτό καταλαμβάνει.

2. Όλες οι παραπάνω ιδιότητες ενός θέματος επηρεάζονται από την θέση του μέσα στο χώρο. 

Όταν μικραίνει ή μεγαλώνει, όταν σιμώνει ή απομακρύνεται, δεν παραμένει το ίδιο όσον αφορά το έργο τουλάχιστον. 

Εμφανίζονται ή εξαφανίζονται λεπτομέρειες, περιγράμματα αλλά και χρώματα όπως θα δούμε πιο κάτω.

3. Η θέση ενός αντικειμένου στον χώρο καθορίζονται από τους κανόνες της προοπτικής -δηλαδή την σύγκλιση των παραλλήλων γραμμών που καθορίζουν το Ευκλείδειο περιβάλλον προς ένα σημείο φυγής. 

Ακόμα και σε Σχολές που δεν εφαρμόζουν την προοπτική πρέπει να υπάρχει αίσθηση του χώρου και του όγκου.

4. Η θέση ενός αντικειμένου στον χώρο καθορίζεται ακόμη και από το χρώμα του. Όταν ένα αντικείμενο απομακρύνεται, τα χρώματά του αλλάζουν. Είναι η λεγόμενη “Εναέρια προοπτική”

5. Αυτό που κάνει ένα αντικείμενο αντιληπτό ως τέτοιο δεν είναι το χρώμα του, αλλά οι αντιθέσεις φωτός – σκιάς πάνω και γύρω του. Το σχέδιο, αν και αρχίζει με γραμμές, φως αποτυπώνει, γιατί μόνο φως βλέπουμε.

6. Το ανθρώπινο μάτι δεν είναι φωτογραφική μηχανή. Δεν μπορεί, σαν αυτή, να απομονώσει μια φάση της κίνησης, αλλά την αντιλαμβάνεται ως συνέχεια. Το ίδιο συμβαίνει και με τις εκφράσεις αλλά και την εναλλαγή των χρωμάτων. Γι αυτό και ο εικαστικός πρέπει να συνδυάζει διαφορετικές πλευρές και καταστάσεις του θέματός του για να αποδώσει την σωστή εντύπωση γι αυτό.

Αυτή η αρχή δεν εφαρμόζεται μόνο σε ένα θέμα που κινείται αλλά και σε ένα θέμα ακίνητο, όπως ένα πορτραίτο. Και εδώ ο εικαστικός πρέπει να συνδυάζει πολλές του πλευρές, διότι αυτή είναι η εντύπωση που μας δίνει στη ουσία ένα άτομο, τόσο σαν μορφή όσο και σαν εναλλασσόμενη ψυχολογία. Η επιλογή φυσικά ανήκει στον εικαστικό. Αυτός θα διαλέξει τι θα συνδυάσει, τι θα τονίσει και τι θα παραβλέψει -γιατί έργο εικαστικό χωρίς μια κάποια αφαίρεση δεν μπορεί να υπάρξει.

Να σημειώσουμε πως ακόμα και τα κατ΄εξοχήν κλασικά έργα -του Χρυσού αιώνα- δεν έχουν απόλυτα σωστή ανατομία, για αυτούς ακριβώς τους λόγους.

Και για τους παραπάνω λόγους, η χρήση της φωτογραφίας από τους σύγχρονους εικαστικούς είναι πραγματικά αστεία υπόθεση. Και εμφανέστατη είναι και οδηγεί στην πλήρη τους δυσφήμιση και γελοιοποίηση.

Συμπέρασμα

Όπως είπα στην εισαγωγή τίποτα δεν υφίσταται στις εικαστικές τέχνες αν δεν έχει σχεδιαστεί.

Και θα βρούμε πολλά κλασικά ή σύγχρονα έργα με εκπληκτικό χρώμα, έκφραση ή ατμόσφαιρα, αλλά ΚΑΝΕΝΑ, και επιμένω, όσο ασεβές και να φαίνεται, που δεν θα μπορούσε να βελτιωθεί στο σχέδιο.

Αυτό που λένε “τέλειο σχέδιο”, δεν υπάρχει. Και γι αυτό ο εικαστικός πρέπει να το εξασκεί συνέχεια.

Δημήτρης Σκουρτέλης

Δείτε το δεύτερο μέρος εδώ