Η λογοτεχνία στην Ελλάδα μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η λογοτεχνία μετά την Μικρασιατική καταστροφή χωρίζεται σε τρεις περιόδους, που συνδέονται άμεσα με τα πολιτικά γεγονότα, διεθνή και εθνικά.

Α περίοδος, μέχρι τον πόλεμο του 1940.

Β περίοδος, ο βαθύς επηρεασμός από τον Β παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή.

Γ περίοδος, οι νεώτεροι χρόνοι.

 

Ο Παλαμάς, η μεγαλύτερη μορφή της προηγούμενης περιόδου

Α περίοδος, 

μέχρι τον πόλεμο του 1940.

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή αναπτύσσονται οι παλιότερες, περιορισμένες προσπάθειες ανανέωσης της λογοτεχνίας που μετά το 1930 έδωσαν αξιόλογα αποτελέσματα. Όλη η πνευματική ζωή οδηγείται πλησιέστερα στα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα, όχι μόνο με τα λογοτεχνικά έργα αλλά και με ανάλογες μελέτες, άρθρα και κριτικές.

Ταυτόχρονα όμως αναδείχνονται γόνιμα τα στοιχεία επιστροφής στις ρίζες της εθνικής ζωής. Η τάση δεν είναι πλέον η επιστροφή στο απώτατο ένδοξο παρελθόν, («προγονοπληξία») όπως παλιότερα, αλλά προς τον ζωντανό λαϊκό πολιτισμό.

Η δεκαετία του 30 ανέδειξε τον πεζό λόγο, κύρια το μυθιστόρημα με θέμα τον αστικό βίο, ενώ η ποίηση προχώρησε σε ακραίες καινοτομίες, βασισμένη αρχικά στον «καθαρό λόγο», συνέχισε σε παράλληλη πορεία με τα ξένα ανάλογα κινήματα.  (Υπερρεαλισμός κλπ) Η αφηγηματική λογοτεχνία κέρδισε το κοινό, ενώ η ποίηση, παίρνοντας αυτόν τον δρόμο, έκοψε τις γέφυρες και απομακρύνθηκε από την δεκτικότητα του κοινού.

Αλλά και ο παλιότερος, έμμετρος στίχος εξελίχθηκε, και οι ώριμοι ποιητές εγκατέλειψαν πολλά στοιχεία που βασίζονταν σε άγονες αντιλήψεις, καθώς και πολλά από τα παραδοσιακά στοιχεία κατασκευής του στίχου. (ομοιοκαταληξία κλπ)

Την ίδια περίοδο έχουμε την καθιέρωση της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, της μυθιστορηματικής βιογραφίας και του δοκιμίου. Το δοκίμιο απασχόλησε κύρια τους νεότερους, και υπήρξε υψηλού επιπέδου. Η κριτική της τέχνης αναπτύχθηκε επίσης, ελέγχοντας πλέον κάθε επίπεδο της πνευματικής δραστηριότητας, αλλά παρουσιάζοντας και έξοχες συνθετικές εργασίες. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώθηκαν στέρεα αισθητικά κριτήρια και ανέβηκε η πνευματική στάθμη.

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης.
Σημαντική αρχειακή δουλειά
πάνω στα γλωσσικά μνημεία του 1821,
ειδικά τον Μακρυγιάννη

Γενικά χαρακτηριστικά της εποχής είναι η έξοδος από την ηθογραφία κάθε μορφής (ακόμα και την γλωσσική) η εμφάνιση νέων λογοτεχνικών μορφών και η έξοδος από τον στενό χώρο. Ας σημειωθεί πως πολλά από τα έργα της περιόδου μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες και έγιναν ευμενώς αποδεκτά διεθνώς.

Όμως, η περίοδος αυτή σημαδεύεται από ρευστότητα, αγωνιώδεις αναζητήσεις και αμφιταλαντεύσεις, αν και οι επιδιώξεις της είναι αρκετά σαφείς. 

Πάντως, η υποτιθέμενα γνήσια Ελληνικότητα που εκφράστηκε από τους κύριους εκπροσώπους της, έγινε πάνω σε ξένα πρότυπα, και με ξένες μεθόδους. Οι Έλληνες διανοούμενοι δεν μπόρεσαν να λειτουργήσουν διαφορετικά.

Άλλο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η γλωσσική αστάθεια. Αν και η Δημοτική επικρατεί, απέχει πολύ από την αρχική αδιάλλακτη μορφή που ήθελε ο Ψυχάρης. Η Δημοτική γίνεται ασταθής, και πολλές δημιουργίες δεν μπορούν να κρατήσουν άρτια μορφή, κάνοντας παραχωρήσεις στην Καθαρεύουσα. Το ίδιο φαινόμενο θα παρατηρηθεί και στις επόμενες περιόδους.

Ο Τριανταφυλλίδης

Λίγο πριν το 1940, μια επιτροπή υπό την διεύθυνση του Μανώλη Τριανταφυλλίδη συνέταξε την «Νεοελληνική Γραμματική» της Δημοτικής, και στους κανόνες της αρχίζουν να πειθαρχούν όλο και περισσότεροι λογοτέχνες.

Β και Γ περίοδος,  

Β παγκόσμιος Πόλεμος, 

νεώτεροι χρόνοι.

Ο πατριωτικός παλμός αυτών των χρόνων έδωσε άφθονη παραγωγή κάθε είδους λογοτεχνικών έργων, που όμως δεν άντεξε στον χρόνο.

Κυρίως η έξοδος από τον πόλεμο γέννησε την ανάγκη σε πολλούς λογοτέχνες να τοποθετηθούν πολιτικά και να εκφράσουν κοινωνικά θέματα και αγώνες. Με άλλα λόγια, πολλοί παραμένουν στρατευμένοι.

Ταυτόχρονα δημιουργούν το ίδιο έντονα και οι αδέσμευτοι, οι οποίοι κυριαρχούν ποιοτικά, γιατί η επιδίωξη πολιτικών στόχων κωλύει την πλήρη έκφραση του αδιαφιλονίκητου ταλέντου των στρατευμένων. Το φαινόμενο, βέβαια, είναι διεθνές.

Στα εκφραστικά μέσα δεν σημειώνεται αλλαγή. Οι τομές που είχαν εγκαινιαστεί την προηγούμενη περίοδο καθιερώνονται, αλλά το «έλλογο» στοιχείο που είχε αποκλειστεί, είναι πλέον ξανά ανεκτό. Ο πεζός λόγος γίνεται ρευστός και εικονοκλαστικός, χωρίς να ενδιαφέρεται για τον μύθο και την ομαλή αφήγηση.

Συνεχίζεται η εξέλιξη και καθιέρωση του Δοκιμίου και της Ταξιδιωτικής εντύπωσης.

Το γενικό χαρακτηριστικό των δυο τελευταίων περιόδων είναι το «μεταπολεμικό άγχος» και η τάση για ελευθερία  του ατόμου. Το άτομο αναδείχνεται σαν βάση όλης της λογοτεχνικής δημιουργίας.

Ο Βάρναλης

Πεζογραφία

Το 1930 οι παλαιότεροι συμπληρώνουν το έργο τους (Δροσίνης, Βλαχογιάννης, Βάρναλης, Βουτυράς, Τραυλαντώνης, Παπαντωνίου)

Οι νεότεροι, επηρεασμένοι από τα δυτικά ρεύματα απομακρύνονται από την στατική και ηθογραφική πεζογραφία.

Για πρώτη φορά εμφανίζονται αντιπολεμικά έργα: (Δούκας, «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» 1929, Μυριβήλης «Η ζωή εν τάφω» 1930,  Βενέζης «Το νούμερο 31.328» 1932)

Ακολουθούν πεζογραφήματα εμπνευσμένα από την Μικρασιατική Καταστροφή, τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, αλλά και τον Εμφύλιο:

Βλάχος, Ξεφλούδας, Μπεράτης, Τερζάκης, Θεοτοκάς, Ακρίτας, Μαρκάκης, Σταύρου, Σωτηρίου, Λουντέμης, Κορνάρος, Αξιώτη, Σκάρος, Αποστολίδης, Πατατζής, Μαραγκός, Σούκας, Χατζής, Κοτζιάς, Γάιος, Κάσδαγλης, Προβελέγγιος, Φραγκόπουλος, κλπ.

Έχουμε έργα κοινωνικών προεκτάσεων με αυστηρό ρεαλισμό:

(Πικρός, Κατηφόρης)

Τάσεις περιπέτειας, κοσμοπολιτισμού και Ευρωπαϊσμού:

(Καστανάκης, Δόξας, Καραβίας, Πετσάλης, Νάκου, Φλώρος)

Εισαγωγή του απίθανου και του ασυνήθιστου:

(Καραγάτσης, Σκαρίμπας Γιαννόπουλος)

Επικρατεί η διεισδυτική ψυχολογική ανάλυση που στρέφεται στο Συνολικό και το Κοσμοθεωρητικό. Ερευνάται και το στοιχείο του Μαγικού και Ονειρικού με νέες τάσεις λυρισμού:

(Πολίτης, Βενέζης, Θεοτοκάς, Τερζάκης, Λυμπεράκη, Βουσβούνης, Αγγέλου, Κουλούρης)

Μεγάλη επιρροή έχουν οι Φροϋδικές θεωρίες και η εφαρμογή τους:

(Δόξας, Καραγάτσης)

Εσωτερικός μονόλογος: Ξεφλούδας.

Η Ταξιδιωτική λογοτεχνία, από απλό ρεπορτάζ,  εξελίχθηκε σε νέο αυτόνομο λογοτεχνικό είδος:

(Καζαντζάκης, Ουράνης, Παπαντωνίου, Κόντογλου, Ταρσούλη, Παναγιωτόπουλος, Θεοτοκάς, Βενέζης, Μυριβήλης, Ζαλοκώστας, Χάρης, Στασινόπουλος, Κυριαζής, Σφακιανάκης.)

Ιστορική και μυθιστορηματική βιογραφία:

Μελάς, Φωτιάδης, Μπαστιάς, Καλαντζής, Βουρνάς, Αθανασιάδης, Περάνθης, Πορφύρης, Τερζάκης, Πετσάλης, Πρεβελάκης, Καραγάτσης, Βλάχος.

Ποίηση:

Χαρακτηρίζεται από την πάλη των παλαιών και των νέων μορφών. Η παλιά σχολή δεν ανανεώθηκε με την εμφάνιση κάποιας νέας, σημαντικής προσωπικότητας. Παρέμενε ο επηρεασμός από την Παλαμική σχολή, ενώ συνεχώς εισέρρεαν νέα ανακαινιστικά και εικονοκλαστικά εκφραστικά μέσα και θεωρίες από την Δύση.

Στους παραδοσιακούς ποιητές εντάσσουμε τους: Σικελιανό και Καζαντζάκη (δημιουργού της «Οδύσσειας») καθώς και τους: Παπαντωνίου, Φιλύρα, Ουράνη, Ελιγιά, Πρεβελάκη.

Ο Καρυωτάκης

Μερικοί παραδοσιακοί όμως εμβολιάζουν την ποίησή τους με λίγα  νεωτεριστικά στοιχεία, χωρίς να αλλάζουν προσανατολισμό:

Καρυωτάκης, Μελαγχροινός,  Άγρας, Παράσχος, Παναγιωτόπουλος, Στασινόπουλος, Κοτζιούλας, Καββαδίας, Σκαρίμπας, Μαυρέας.

Ο Καββαδίας

Άλλοι όμως, ξεκινώντας από παραδοσιακές μορφές, τελικά έσπασαν κάθε δεσμό με αυτές:

Ανθίας, Βρεττάκος, Μελισσάνθη, Μπούμη, Παππάς, Βαλόπουλος, Ρίτσος, Λάσκος, Μάτσας, Εμμανουήλ. Μπαρλάς, Μηνάς, Δημάκης, Καρέλλη, Γεραλής.

Ο Καρυωτάκης και ο χαμός του  αποτελεί, ουσιαστικά, το τέλος της παραδόσεως. Ο θάνατος του Καβάφη, όμως (1933) σηματοδοτεί την αυξανόμενη επίδρασή του στην εξέλιξη της νεώτερης ποίησης.

Ο Καβάφης

Νεώτεροι ποιητές:

Η νέα γενιά προσπαθεί να σπάσει κάθε δεσμό με την ποιητική παράδοση πραγματοποιώντας θνησιγενή υπερρεαλιστικά και άλλα ανοίγματα:

Ντόρος, Ράντος (Καλαμάρης) Οικονόμου, Θρακιώτης, και αργότερα Σαραντάρης, Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Αντωνίου, Δρίβας, Γκάτσος.

Ο Εμπειρίκος

Κυριαρχούν οι αντιλογοκρατικές τάσεις, η αποσύνθεση του έναρθρου λόγου, η απουσία θέματος, η κατάργηση της στίξης, ο αυτοματισμός, που καταγράφει το υποσυνείδητο,  η ανάμιξη λογίων και δημοτικών τύπων, η δημιουργία έτσι νέας γλώσσας.

Ο Σεφέρης

Ο Σεφέρης είχε καταλυτική επίδραση, χρησιμοποιώντας τόσο τη παράδοση όσο και τις ευρωπαϊκές επιδράσεις. Τον ακολούθησαν οι :

Ρίτσος, Βρεττάκος, Παπάς, Μπούμη, Μπάρας, Θέμελης, Δημάκης, Μελισσάνθη, Καρέλλη, Λυγίζος, Σφακιανάκης, Δικταίος, Θρακιώτης, Καραντώνης, Λειβαδίτης, Μάτσας, Κουλούρης, Σιμόπουλος, Καρύδης.

Μπορούμε να πούμε πως με όλες αυτές τις διεργασίες δημιουργήθηκε νέα ποιητική παράδοση, από τους Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο και Βρεττάκο.

Ο Ρίτσος

Η Κριτική

Εξακολουθεί η επιφυλλιδογραφία και σημειωματογραφία σε εφημερίδες και περιοδικά, αλλά σε ανώτερο επίπεδο από την παλαιότερη εποχή.

Ακόμη, αξιοποιείται το παλιότερο υλικό από μελέτες, και εμφανίζονται οι πρώτες συγκεντρωτικές ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, από τους:

Βουτιερίδη, Παναγιωτόπουλο, Αλιθέρση, Καμπάνη, Σταύρου, Δημαρά, Παπαδήμα, Lavagnini,  Κορδάτο.

Για την νεοελληνική κριτική: Καμπάνης.

Για το θέατρο: Λάσκαρης, Σιδέρης.

Για την τέχνη: Προκοπίου, Γιοφύλλης, Χατζημιχάλης

Για την μουσική: Θεοδωροπούλου, Μοντσενίγος.

Ο Γιοφύλλης

Μονογραφίες ή πραγματείες για την λογοτεχνία με φιλολογικά κριτήρια:

Βέης, Συκουτρής, Αποστολάκης, Πολίτης, Τωμαδάκης, Κριαράς, Ζώρας, Μανούσακας, Δημαράς, Μιχαλόπουλος, Βαλέτας, Βρανούσης.

Βιβλιογραφικές έρευνες:

Γκίνης, Μέξας, Κατσίμπαλης Μιχαλόπουλος, Βαλέτας Φουσάρας, Μαρκάκης, Μπουμπουλίδης, και από το γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.

Έτσι μπόρεσαν να εκδοθούν ή να επανεκδοθούν πολλά κείμενα, ή και «Απαντα». Δημοτικά τραγούδια, «Η θυσία του Αβραάμ», Ο Ρήγας, ο Σολωμός, ο Βαλαωρίτης, και ένα σωρό άλλοι, καθώς και Ανθολογίες.  Ακόμα, τα  Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21.

Η δοκιμιογραφία εκπροσωπήθηκε από τους:

Αυγέρης, Μελάς,  Σεφέρης, Τσάτσος, Χουρμούζιος, Παπατσώνης, Παναγιωτόπουλος, Δημαράς, Μαλάνος, Άγρας, Παράσχος, Αθανασιάδης-Νόβας, Κουκούλας, Θεοτοκάς, Χάρης,  Χατζίνης, Θρύλος, Τερζάκης, Καραντώνης, Σπανδωνίδης.

Και οι νεότεροι:

Βαρίκας, Σαχίνης, Θέμελης, Δικταίος, Νικολαρεΐζης, Δέλιος, Δεσποτόπουλος, Βουρνάς, Δάλλας, Ξύδης, Στεριόπουλος, Περάνθης, Τσίρκας, Αποστολίδης, Φουριώτης, Λιλή Ζωγράφου, Βρεττάκος.

Ο Βρεττάκος

Οι μεταφράσεις.

Μεταφράστηκαν τόσο ξένα, όσο και αρχαιοελληνικά έργα. Δυστυχώς η προχειρότητα είναι το κύριο χαρακτηριστικό τους κατά πλειοψηφία. Όχι μόνο δεν αποδίδεται το πρωτότυπο, αλλά κακοποιείται και η ελληνική γλώσσα.

Άξιες λόγου μεταφράσεις από αρχαία κείμενα έκαναν οι:

Σάρρος, Γρυπάρης, Σταύρου, Βουτερίδης, Καζαντζάκης-Κακριδής.

Ο Καρθαίος μετέφρασε Θερβάντες και Σαίξπηρ, ο Ρώτας Σαίξπηρ, ο Καζαντζάκης Δάντη και Ισπανούς λυρικούς.

Ο Σεφέρης μετέφρασε Έλλιοτ

Γάλλους ποιητές μετέφρασαν οι: Σημηριώτης, Άγρας, Στασινόπουλος, Παράσχος, Παπανικολάου, Εμμανουήλ, Κοτζιούλας, Ελύτης, Σκιαδαρέσης.

Ο Σταύρου μετέφρασε Αγγλοσάξωνες ποιητές, η Ρίτα Μπούμη-Παππά σύγχρονους Ιταλούς ποιητές, ο Γκάτσος Λόρκα, ο Προεστόπουλος Ουίτμαν, ο Δικταίος Γερμανική και γενικά δυτική λογοτεχνία, ο Πολίτης Αγγλοσαξωνική λογοτεχνία, ο Αλεξάνδρου Ρωσική.

Ο Ελύτης